asya hun devleti
( MÖ III. YÜZYL- MS 216)
Orta Asya’da bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir.
İlkçağda kurulan tek Türk devletidir.
TEOMAN DÖNEMİ (MÖ 220- 209)
Hun Devleti'nin bilinen ilk hükümdarı, Teoman'dır (Çin kaynaklarında Tu-man olarak geçer).
1)M.Ö. 220 yılında başa geçen Teoman, dağınık hâlde yaşayan Hun boylarını bir yönetim altında toplamayı başardı.
2)Çin'in iç karışıklıklar içinde bulunmasından yararlanarak, Çin'in kuzey sınırındaki otlakları ele geçirdi.
NOT:Bu durum, ekonomileri göçebe hayvancılığa dayalı olan Hunların güçlenmelerini sağladı.
Teoman'dan sonra yerine oğlu Mete geçti (M.Ö. 209).
METE HAN DEVRİ (M.Ö. 209-174)
Mete'nin Tahta Çıkışı: Mete, Teoman'ın büyük oğlu ve veliahdı idi . Ancak, üvey annesi, kendi oğlunun hükümdar olmasını istiyordu. Bu amaçla Teoman'ı etkileyerek, Mete'nin, Yüeçilere rehin olarak gönderilmesini sağladı. Mete, babasının isteğine uyarak Yüeçiler ülkesine gitti. Ancak, kendi için hazırlanan tuzağı zamanında öğrendi. Babası, Yüeçiler üzerine sefere çıkmaya hazırlanırken, Mete, kaçıp kurtulmayı başardı. Oğlunun kaçıp kurtulmasına sevinmiş görünen Teoman, Mete'nin emrine on bin atlı vererek, onu ödüllendirmek ve bu olayı unutturmak istemiştir. Mete ise, bu olayı unutmak niyetinde değildi. Emrindeki askerleri katı bir disiplin içinde eğitti. Hun ordusunun katıldığı bir sürek avında, babasını öldürerek Hunların başına geçti (M. Ö. 209).
Mete "imparator" karşılığı olarak "sonsuz genişlik, yücelik, ululuk" anlamına gelen Tan-hu (Şan-yü) unvanını aldı.
Mete'nin Hükümdarlık Yılları
Mete devrinde Büyük Hun Devleti, en güçlü dönemini yaşadı.
1-Mete, Tan-hu unvanını alarak başa geçtikten sonra, devlet içinde yeni düzenlemeler yaptı ve ordusunu güçlendirmeye çalıştı.
2-Tunghular ile Savaşı :Bu sırada Hunların doğu komşuları olan Moğol asıllı Tunghular, Hun tahtında meydana gelen değişiklikten yararlanmak istediler. Mete'den, önce atlarından ve hanımlarından birini, sonra da iki devlet arasında bulunan çorak bir toprak parçasını istediler. Tunghuların amacı, Hunlara saldırabilmek için bir bahane yaratmaktı. Tunghuların ilk iki isteğini kabul eden Mete, bunların, kişisel malları olduğunu düşünmüş, bu sebeple iki devlet arasındaki ilişkilerin bozulmasına fırsat vermemiştir. Ancak, millete ait olan toprak parçasının istenmesine şiddetle karşı çıkmıştır.Mete, bu davranışıyla Türkler arasında ilk defa, “Toprak, devletin temeli ve köküdür. Milletin malıdır" anlayışını getirmiş ve yerleştirmiş oluyordu.Mete, Tunghu elçisini geri gönderdikten sonra, savaş için hazırlıklara başladı. Hazırlıklarını tamamladıktan sonra Tunghular üzerine yürüyerek onları yenilgiye uğrattı.
3-Bu başarısından sonra kuzeye yönelen Mete, başta Tinglingler olmak üzere birçok kavmi yenerek egemenlik altına aldı.
4-Daha sonra Tanrı dağlan civarında yaşayan Yüeçileri yenilgiye uğrattı (M.Ö. 203).
Bu başarılar sonucu Mete, İpek Yolu'nun kontrolünü ele geçirdi.
5-Mete Döneminde Türk Çin İlişkileri : Çin'e yönelen Mete, bu devlet ile üç yıl savaştı.
Mete Han'ın Çin'e yaptığı ilk seferin nedenleri şunlardır:
a)Çin'in kuzeyindeki otlakların Çinlilerce işgal edilmesi ve Hunların bu otlaklardan yararlanamaması,
b)Çin'deki iktidar mücadelesinden yararlanma isteğidir.
Yapılan ilk seferin sonunda Çin sınırındaki Hun otlakları geri alındı. M.Ö. 197 yılında Çin İmparatoru Kao-ti'nin 320 bin kişilik ordusu pusuya düşürülerek yenilgiye uğratıldı.
İmzalanan barış antlaşmasıyla :
a)Çin, kuzeyde bir kısım toprakları terk edecek ,
b)Çin, her yıl vergi vermeyi ve ipek göndermeyi kabul etti.
Önemi :
a)Bu antlaşma, Hunlarla Çinliler arasında uzun yıllar sürecek ticarî ilişkilerin de başlangıcı oldu.
b)Mete'nin Çin politikası :Mete Han bütün Çin ülkesini egemenliği altına alabilecek güçte olmasına rağmen, bu ülkeyi fethedip buraya yerleşilmesine karşı çıktı. Mete'nin böyle düşünmesinde Çin'in nüfusça çok kalabalık olması ve topraklarının çok geniş bir alana yayılmış olması etkili oldu. O, bu ülkenin fethiyle buralara yerleşecek olan Türklerin Çin kültüründen etkilenerek benliklerini yitireceğini düşünüyordu. Bu nedenle, Çin'i baskı altında tutup,vergi almakla yetindi.
METE’NİN ÖLÜMÜ :
1)Mete Han M.Ö. 174 yılında öldüğünde devletin sınırları doğuda Japon denizine (Kore’ye) , batıda Aral gölüne, güneyde Tibet'e, kuzeyde Sibirya'ya (Baykal gölüne) dayanmıştı.
2)Büyük Hun Devleti'nin askerî ve idarîteşkilâtı, ekonomik ve. sosyal yapısı, hukuk ve sanatı kendisinden sonraki Türk devletlerince de örnek alınmıştır.
3)Mete, gerçekleştirdiği seferler sonucunda, Asya'da yaşayan Türk boylarını bir yönetim ve tek bir bayrak altında birleştirmeyi başardı. Ayrıca, Moğollar, Tunghular, Tatarlar ve Çinlilerin büyük bir kısmı da Büyük Hun Devleti sınırları içinde yaşamaya başladılar.
Mete Han'ın tarihteki önemi
c)Tarihte ilk defa Türk soyundan olan bütün toplulukları kendi yönetimi altında toplamıştır.
d)Tung-huların ısrarlı toprak istekleri karşısında "Toprak milletindir, onu kimse veremez." diyerek, ilk defa vatan ve millet sevgisini ortaya koymuştur.
e)Çin'i mağlûp etmesine rağmen Türklerin Çin'e yerleşmesine karşı çıkmış; Çin'den yıllık vergi almakla yetinmiştir.
f)Pek çok devlet tarafından örnek alınan bir ordu sistemi (onlu) kurmuştur.